«Қазір Жаңа Қазақстан емес, Брежневтік тоқырау кезеңі»

Мәдениет және өнер

Жариялаған: admin | Уақыты: 2024-09-26 10:15:00 | Соңғы рет жаңартылған уақыты: admin on

Бөлісу: Facebook | Whatsapp | Қаралым саны: 148

---

Белгілі кинодраматург Нұрлан Санжар vlast.kz -қа берген сұхбатында осылай дейді. Цензура, кино және сценарий өнері туралы айтқан сол сұхбатты қазақшаға аударып, өз оқырмандарымызға қысқартып ұсынғанды жөн көрдік.

 Нұрлан Санжар алғаш рет Абдолла Қарсақбаевтың «Менің атым Қожа» фильміндегі бунтарь-бала Қожаның рөлімен танылды. Бұл туынды 1967 жылы Канн кинофестивалінде «Балаларға арналған ең үздік шетел фильмі» номинациясында жүлдеге ие болды.

 Алайда бұл жетістікке қарамастан, Нұрлан Санжар актерлік мансабын жалғастырмай, тек 45 жылдан кейін Ардақ Әмірқұловтың өтінішімен «Қош бол, Гүлсары» фильмінде Шораның рөлін сомдады.

 Кинодан толықтай кетпей, ол көптеген толықметражды фильмдер мен сериалдарға сценарий жазды. Олардың қатарында 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары туралы «Аллажар», ауған қандастар жайлы «Оралман» сынды фильмдер бар. Сонымен қатар, «Жошы хан», «Бату хан» сияқты романдар жазған.

 Нұрлан Санжар кино мен әдебиет саласында ұзақ жылдар бойы көптеген кедергілерге тап болды. Соңғы қиындықтардың бірі ретінде екі жұмысының тағдыры ерекше аталады: «Жусан» фильміне арналған сценарий бойынша жоба басталмаған, ал «Олиара» фильмінің прокаттық куәлігі екі жыл бойы берілмей келеді.

 Біз Нұрлан Санжармен оның өмірі, цензура және киноиндустрия жайында сөйлестік.

 

– Сіздің танымалдылығыңыз Қарсақбаевтың «Менің атым Қожа» фильміндегі Қожа рөлінен кейін қалай жалғасты?

 

– Мен әрдайым кәсіби кинодраматург болуға ұмтылдым. Өзіме ұялмай айтатын жұмыстарым бар: «Аллажар», «Оралман», «Олиара» фильмдері, сондай-ақ «Періште» және Жошы хан мен Бату хан туралы дилогиям. Жақында көптен күткен «Қызыл қар» атты кітабым екі тілде жарық көрді.

 Менің ойымша, өкінішке қарай, тарих әрдайым қайталанады. 62 жыл өтті, мен Қожа рөлін ойнаған кезімнен бастап. Қарсақбаевтың бұл туындысы Бердібек Соқпақбаевтың повесті негізінде түсірілген болатын. Қызығы, Соқпақбаев 1958 жылы бұл шығарманы қазақ тілінде жазған кезде цензуралық себептермен басып шығаруға рұқсат берілмеді. Кеңестік билік пионер-баланы қауіпті деп санады. Бердібек ағамыз шығармасын орыс тіліне аударып, Мәскеудегі баспаларға апарды.

 Мәскеуде оны француз жазушы-коммунист Луи Арагон көріп, бұл туындыға қатты қызығыпты. Ол Қожаны Виктор Гюгоның «Жүгенсіздер» романындағы Гаврош бейнесіне ұқсатқан. Осылайша, бұл кітап алдымен француз, кейін орыс тілдерінде, ақырында қазақ тілінде басылып шықты.

 Канн кинофестивалінде жүлде алған фильмнің өз отанында сынға ұшырауы өте өкінішті. «Қазақстанская правда» газеті Қожаны пионер емес, бұзақы деп атап, фильмді көрсетуге тыйым салуға шақырды. Бұл жағдайды режиссер Абдолла Қарсақбаев та, Бердібек Соқпақбаев та ауыр қабылдады.

 Бердібек аға 68 тілге аударылған кітаптарының жетістіктеріне қарамастан, өз елінде мойындалмағанын ауыр көрді. Оған мемлекеттік сыйлық берілмеді, халық жазушысы атағы да бұйырмады. Ол 66 жасында өмірден қайғылы жағдайда өтті.

– Кино саласындағы жұмыс тәжірибеңіз туралы айтып беріңізші. Сіз Аида Балаеваға «Жусан» мен «Олиара» жобалары жайлы хат жазған екенсіз. Бұл жұмыстардың тағдыры қандай болды?

– «Жусан» фильмі барлық үш питчинг кезеңінен және ведомствоаралық комиссиядан өтті. Министр қол қойып, келісімшарт жасалса, түсірілім басталар еді. Бірақ министр екі талап қойды: сценарий атауын өзгерту және саясатты алып тастау.

 Мен талаптарға сай атауды өзгерттім, саясат та жоқ еді. Бірақ жоба жүзеге аспады. Бұдан кейін ГЦПНК-ға (Ұлттық кино орталығы) сенімім қалмады.

 Ал «Олиара» фильмі 2019 жылы ГЦПНК питчингін жеңіп алғанымен, қаржыландыру мәселелері және пандемия қиындықтары фильмнің сапасына кері әсер етті. Қазір екі жыл бойы прокаттық куәлік алынбай отыр.

 – Сіз қазіргі цензураны кеңестік кезеңмен салыстырғанда қалай сипаттайсыз?

 – Араларында айырмашылық жоқ. Бүгінде Жаңа Қазақстан деп айтқанымен, біз Брежневтік тоқырау кезеңіне ұқсас жағдайдамыз. Кеңестік кезеңде цензура қатал әрі ашық болса, қазір ол жасырын түрде жүзеге асады.

 Мысалы, киностудияда сіздің жобаңызды қолдамайды, қажетті рұқсаттар берілмейді, ал шығармашылығыңыз көрінбей қалады. Бұл – шеберлерді елемеу.

 – Сіздің ойыңызша, жүйені демократияландыру үшін не істеу керек?

– 40% бюджетті «Қазақфильмге» бөліп, ұлттық, сапалы, фестивальдік фильмдерді дамыту керек. Қалған 60% коммерциялық фильмдерге арнау қажет. Жастарды қолдау үшін дебюттік жобаларға көбірек назар аудару маңызды.

 Қазақ киносы көбінесе билікке қарсы тұрса да, керемет туындылар жасай алады. Бірақ мұндай жұмыстар биліктің көмегімен емес, соған қарамастан жүзеге асады.

Сценаристер мен жас авторларға қолдау көрсету туралы ойларыңыз қандай?

 «Қазақфильмде» дебюттік және қысқаметражды фильмдер бірлестігі әлсіз дамыған. Осы бағытты күшейту керек деген пікір бұрыннан бар. Мысалы, «Менің атым Қожа» — Карсакбаевтың дебюттік және толықметражды дипломдық жұмысы болатын. Қазақ киносының жақсы туындылары биліктің қолдауының арқасында емес, керісінше, сол қолдауға қарамастан дүниеге келеді. Мысалы, «Балкон» фильмі билікке қарамастан түсірілді. Менің «Оралман» фильмімді режиссер аязды күндері түсірді, камера жұмыс істемей қалған сәттер де болды.

 Біз талантты жастарды қолдауымыз керек. Жас режиссерлерге, сценаристерге жағдай жасай отырып, ұлттық киноға жаңа леп қосуға болады. Бұл тек қаржылай қолдау ғана емес, сонымен қатар шығармашылық еркіндік беру деген сөз.

 Министрлікке қарата айтылған сындарыңызға тоқталсақ, олардың жұмысында қандай кемшіліктер бар деп ойлайсыз?

 Бұрын министр мәдениетке, киноға, өнерге ерекше назар аударып, студияларға барып, шығармашылық шеберлермен бірге жаңа жобаларды талқылайтын. Қазіргі таңда мұндай үрдіс жоқ.

Министрлік өнер туындысын рухани құндылығына қарап емес, кассалық жинақпен өлшейтін деңгейге түсті. Бұл өнердің табиғатына қайшы. Мысалы, неге министрлік опера театрынан да ақша табуды талап етпейді? Сол кезде опера канкан билейтін варьетеге айналып кетер еді.

 Мәдениет министрлігі мен Мемлекеттік ұлттық киноны қолдау орталығы – өте қымбат декорация сияқты. Олар демократиялық процесті бейнелейді, бірақ шын мәнінде ешқандай шығармашылық еркіндік бермейді. Эксперттік кеңесте кәсіби сценарист немесе драматург жоқ. Олар сценарий жазудың ауыр әрі кәсіби мамандық екенін түсінбейді.

 Кинематография саласындағы эксперттік кеңестің жұмысына қатысты пікіріңіз қандай?

 Эксперттік кеңесте кәсіби драматургтердің болмауы ең үлкен қателік. Олар сценарий жазу күрделі әрі кәсіби мамандық екенін түсінбейді. Шығармашылыққа жақындығы жоқ адамдар сценарийді түсіне алмайды. Кейде олардың шешімдері таңғаларлық деңгейде қисынсыз болады.

 Бұған қоса, бізде ұлттық кино деген ұғымның не екенін анықтау керек. Ұлттық киноның ерекшелігі қандай? Ол тек қазақтың дәстүрі, мәдениеті, тұрмысы, тарихы туралы фильмдермен шектеле ме, әлде одан ауқымдырақ ұғым ба? Осы сұрақтарға жауап беру қажет.

 Ұлттық киноны қолдау орталығындағы мәселелерді қалай шешуге болады?

 Ең алдымен, эксперттік кеңесті қайта қарау қажет. Оған тек кәсіби сценаристер мен режиссерлер ғана емес, әдебиет саласының мамандары, әлеуметтанушылар, өнертанушылар секілді әртүрлі сала өкілдерін қосу керек. Бұл шешімдер қабылдаудағы субъективтілікті азайтуға көмектеседі.

 Сонымен қатар, ұлттық киноның қаржыландыру жүйесін ашық ету керек. Қандай жобаларға қанша қаржы бөлінетіні туралы толық ақпарат қоғамға қолжетімді болуы тиіс. Бұл режиссерлер мен сценаристердің арасында әділетті бәсекелестік орнатуға мүмкіндік береді.

 Кино саласындағы цензура туралы не айтасыз?

 Цензураның болуы — шығармашылықтың басты жауы. Қазіргі кезде бізде цензура ашық түрде көрінбесе де, оның жасырын формалары көп. Әсіресе, әлеуметтік мәселелерді қозғайтын, қоғамдағы шындықты ашатын фильмдерді қаржыландырудан бас тартады.

 Мысалы, мен бір сценарий жазғанмын. Онда жемқорлық мәселесі, жүйенің кемшіліктері ашық көрсетілген еді. Бірақ оны қабылдамай қойды. Мұндай жағдайлар шығармашылық еркіндікке кері әсер етеді.

 Қазақстан киносының болашағына қатысты ойыңыз қандай?

 Менің ойымша, Қазақстанда талантты жастар көп. Оларға тек мүмкіндік беру керек. Мемлекет шығармашылыққа еркіндік беріп, кәсіби мамандарды қолдаса, ұлттық киноның болашағы жарқын болмақ.

 Бізге ең алдымен көрерменнің сенімін қайтару қажет. Қазір көрерменнің көпшілігі шетелдік фильмдерді көреді. Себебі, ол фильмдерде сапа бар. Сондықтан біз де халықаралық стандарттарға сай фильмдер түсіруді үйренуіміз керек.

 Қазақстандық киноны халықаралық деңгейде дамыту үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

 Біріншіден, біздің кино өнерімізге халықаралық фестивальдарда көріну керек. Бұл үшін заманауи форматтарды меңгеріп, фильмдердің сценарийлерін әлемдік деңгейдегі талаптарға сай жазу қажет. Сонымен қатар, фестивальдерге тек қатысу емес, жүлделі орындарға талпыну маңызды.

 Екіншіден, шетелдік прокатқа шығатын сапалы фильмдер түсіру керек. Бұл жерде ағылшын тілінде дубляж жасау немесе субтитрлер қосу маңызды. Біздің кино тек Қазақстан аумағында емес, бүкіл әлемде көрілетіндей деңгейде болуға тиіс.

 Үшіншіден, ко-продукцияларды дамыту қажет. Яғни, шетелдік продюсерлермен, сценаристермен, режиссерлермен бірлесіп жұмыс істеген дұрыс. Бұл тек фильмнің сапасын арттырып қана қоймай, оны халықаралық нарыққа шығару мүмкіндігін береді.

 Жас сценаристер мен режиссерлерге қандай кеңес берер едіңіз?

 Ең алдымен, оқуды тоқтатпау керек. Әлемдегі ең үздік фильмдерді көріп, үздік сценарийлерді оқып, үнемі өзіңізді дамытыңыз. Өзге мәдениеттерді зерттеу де шығармашылыққа үлкен шабыт береді.

 Екіншіден, тәжірибе жинау маңызды. Шағын жобалардан, тіпті, қысқаметражды фильмдерден бастасаңыз да, өзіңізді көрсетуге тырысыңыз. Қазіргі уақытта әлеуметтік желілер мен онлайн платформалар таланттарды тануға мүмкіндік береді.

 Үшіншіден, сынға төзімді болыңыз. Сізге әрдайым ұнайтын пікір айтылмауы мүмкін. Бірақ сын ескертпелерден сабақ алып, өзіңізді жетілдіруге бағыттау керек.

 Төртіншіден, ұлттық мәдениетіңізді бағалап, оны шығармашылықта көрсетуге тырысыңыз. Әлемді қызықтыратын бірегейлігіміз – ұлттық ерекшелігімізде.

 Сіздің ойыңызша, қазіргі қазақстандық кино қандай бағытта дамуы тиіс?

 Қазақстандық кино жаңа жанрларды игеруі керек деп санаймын. Қазір драма мен тарихи фильмдер басымырақ, бірақ бізге фантастика, ғылыми-көпшілік, триллер секілді жанрлар қажет. Бұл көрерменді қызықтырып қана қоймай, кино саласындағы шекараны кеңейтеді.

 Сонымен қатар, өзекті әлеуметтік мәселелерді ашық көрсету де маңызды. Жастарды тәрбиелейтін, ойландыратын фильмдер түсіру қажет. Мұндай фильмдер көрерменді қызықтырып, өзімізді тануға мүмкіндік береді.

 Соңғысы, коммерциялық табысы мол фильмдер түсіру арқылы киноиндустрияны қаржылық тұрғыдан дамыту керек. Бұл кино өндірісіне инвестиция тартуға көмектеседі.

vlast.kz

Іздеу